Theo quy định của Điều lệ Công đoàn Việt Nam, công đoàn cấp trên trực tiếp cơ sở là cấp thứ 3 trong 4 cấp của tổ chức công đoàn, là cấp có điều kiện sâu sát nắm tình hình công nhân, lao động tại doanh nghiệp. Các hoạt động của tổ chức Công đoàn muốn đến được với người lao động, đoàn viên đều thông qua công đoàn cấp trên trực tiếp cơ sở và CĐCS.

Tính đến quý IV/2011, cả hệ thống công đoàn có 2.032 công đoàn cấp trên trực tiếp cơ sở với số lượng cán bộ công đoàn chuyên trách 4.719 người, đang quản lý và chỉ đạo 111.293 công đoàn cơ sở (CĐCS) và 7.530 218 đoàn viên. Mô hình tổ chức công đoàn cấp trên trực tiếp cơ sở hiện nay được tổ chức rất đa dạng, thích ứng với mọi điều kiện hoạt động công đoàn tạo điều kiện thuận lợi để người lao động tham gia tổ chức công đoàn. Sự đa dạng về mô hình tổ chức của CĐ cấp trên trực tiếp cơ sở là động lực để thúc đẩy các công đoàn cấp trên trực tiếp cơ sở chủ động tập hợp, thu hút công nhân, lao động tham gia tổ chức công đoàn, thành lập tổ chức công đoàn trên mọi địa bàn, ngành nghề, hạn chế sự trì trệ trong phát triển lực lượng và hoạt động công đoàn. Hiện nay phần lớn các công đoàn cấp trên trực tiếp cơ sở đă thực hiện tốt việc đại diện tham gia với cơ quan quản lý nhà nước, chính quyền địa phương những vấn đề có liên quan đến quyền lợi CNVCLĐ và hoạt động công đoàn; thực hiện tốt vai trò đại diện và hướng dẫn đối với cấp CĐCS theo quy định của Điều lệ CĐVN.

Trong các DN chưa có tổ chức Công đoàn hiện nay có 3 vấn đề phải được tiếp tục xem xét đó là:

- Đối với người lao động: Thiếu thông tin liên quan đến chế độ, chính sách mà họ được hưởng theo quy định, dễ bị kích động và chi phối bởi nhóm đại diện không chính thức, thiếu sự liên kết có tổ chức.

- Đối với người sử dụng lao động: Là cơ hội tốt cho việc nảy sinh bất bình đẳng trong quan hệ lao động.

- Đối với sự lănh đạo của Đảng: Tổ chức Đảng không nắm được lực lượng quần chúng.

Những vấn này chỉ có thể được thúc đẩy tốt hơn thông qua tổ chức Công đoàn, trong đó công đoàn cấp trên trực tiếp cơ sở có vai trò hết sức quan trọng vì CĐ cấp trên cơ sở là cấp công đoàn có nhiều lợi thế nhất trong tiếp cận trực tiếp với CNVCLĐ. Hiện nay phần lớn các doanh nghiệp chưa có tổ chức công đoàn thì đồng thời cũng chưa có tổ chức Đảng và Đoàn thanh niên. Để nắm lực lượng quần chúng tại các doanh nghiệp và xây dựng lực lượng nồng cốt làm cơ sở cho việc tập hợp lực lượng quần chúng cho Đảng thì chỉ có tổ chức công đoàn mới có điều kiện thuận lợi nhất để vận động, tập hợp người lao động trong doanh nghiệp.

Song song với đó, công đoàn cấp trên cơ sở trực tiếp hướng dẫn, thông tin, hỗ trợ, tư vấn pháp luật và các chế độ, chính sách cho CNLĐ. Việc tuyên truyền, hướng dẫn, thông tin, hỗ trợ, tư vấn về pháp luật lao động, chính sách đối với người lao động trong doanh nghiệp chủ yếu được thực hiện qua hai kênh chính: Do doanh nghiệp và tổ chức Công đoàn thực hiện. Trong đó doanh nghiệp chủ yếu phổ biến cho người lao động về bồi dưỡng kĩ năng tay nghề, nội quy lao động, những vấn đề về chế độ chính sách theo quy định đối với người lao động và tư vấn cho người lao động về pháp luật lao động chủ  yếu do công đoàn thực hiện. Công đoàn cấp trên cơ sở được phối hợp với các cơ quan chức năng kiểm tra, giám sát thực hiện pháp luật lao động và chế độ chính sách có liên quan đến người lao động; bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của CNVCLĐ theo quy định của pháp luật. Trong thực tế cho thấy đã có không ít công đoàn cấp trên trực tiếp cơ sở thông qua nắm lực lượng quần chúng tại doanh nghiệp đã phát hiện các vi phạm pháp luật lao động để từ đó chủ động kiến nghị cơ quan chức năng nhà nước trên địa bàn kiểm tra thực hiện pháp luật tại doanh nghiệp, yêu cầu người sử dụng lao động thực hiện chế độ chính sách cho người lao động và từ đó thúc đẩy việc thành lập tổ chức Công đoàn.

Công đoàn cấp trên trực tiếp cơ sở cũng là cơ quan có trách nhiệm tham gia giải quyết tranh chấp lao động. Phần lớn những doanh nghiệp hay xảy ra tranh chấp lao động và đình công thường chưa có tổ chức Công đoàn. Trong thực tế công đoàn cấp trên trực tiếp thường là cấp nắm được thông tin nhiều nhất, nhanh nhất khi có hiện tượng đình công và khi xảy ra đình công. Không ít trường hợp khi có tranh chấp, công đoàn cấp trên trực tiếp đã kịp thời tiếp cận với người lao động và trực tiếp làm việc với người sử dụng lao động để đề nghị doanh nghiệp tổ chức đối thoại trực tiếp với người lao động, do đó đã hạn chế được những xung đột trong quan hệ lao động. Khi xảy ra đình công, công đoàn cấp trên trực tiếp đã tích cực tham gia giải quyết. Một số công đoàn cấp trên đã trực tiếp hỗ trợ người lao động chưa phải là đoàn viên công đoàn khởi kiện và đă thắng kiện.

Một nhiệm vụ quan trọng của công đoàn cấp trên trực tiếp cơ sở là lực lượng then chốt trong vận động thành lập tổ chức Công đoàn tại DN. Những doanh nghiệp chưa có tổ chức Công đoàn hiện nay, chủ yếu là do phía người sử dụng lao động né tránh, cán trở không muốn có tổ chức Công đoàn tại doanh nghiệp. Về nguyên tắc, nếu doanh nghiệp không đồng ý thì cán bộ công đoàn cấp trên không thể vào khu vực sản xuất của doanh nghiệp, hoặc người lao động không thể rời bỏ vị trí sản xuất để gặp gỡ với cán bộ công đoàn, trong khi đó tiếp xúc với người lao động bên ngoài doanh nghiệp là rất khó khăn.

Để hướng tới giảm bớt dần sự phụ thuộc vào người sử dụng lao động trong quá trình vận động người lao động gia nhập tổ chức Công đoàn và thành lập tổ chức Công đoàn tại các doanh nghiệp, trong năm 2011 được sự hỗ trợ của Dự án Quan hệ lao động của ILO, lần đầu tiên Tổng Liên đoàn đă triển khai thành công thí điểm đổi mới cách thức tập hợp người lao động và thành lập tổ chức Công đoàn một cách chủ động. Tại 3 công đoàn cấp trên trực tiếp cơ sở: Công đoàn các khu kinh tế Hải Phòng thí điểm tập hợp người lao động vào tổ chức công đoàn tại công ty Sumirubber và công ty Yoneda; Công đoàn các khu công nghiệp tỉnh Bình Dương thí điểm thành lập tại công ty Sonic; Liên đoàn lao động Quận 12 thành phố Hồ Chí Minh thí điểm tập hợp đoàn viên và thành lập CĐ tại khu nhà trọ và thành lập CĐCS ngoài doanh nghiệp. Năm 2012 sẽ tiếp tục mở rộng thí điểm.

Với vai trò của CĐ cấp trên trực tiếp cơ sở đă nêu trên thì việc dự thảo Luật Công đoàn sửa đổi lần này quy định công đoàn cấp trên trực tiếp cơ sở có quyền và trách nhiệm đại diện bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng theo yêu cầu của NLĐ ở những nơi chưa thành lập được tổ chức Công đoàn là hoàn toàn phù hợp.

Nguyễn Ngọc Trung

Phó Ban Tổ chức TLĐ

Theo congdoanvn.org.vn